મહિલા અને બાળ વિકાસ મંત્રાલય એ બાળકોના કલ્યાણને સુનિશ્ચિત કરતું એક કેન્દ્રીય મંત્રાલય છે. જે ભારત સરકરના સબંધિત મંત્રાલયો અને સંગઠનોના સંકલનમાં રહી કાયદા, નીતિ અને યોજનાકીય સહભાગીતા પૂર્ણ કરવાની પરિકલ્પના છે. નેશનલ ચિલ્ડ્રન પોલીસી (૨૦૧૩ માં સુધાર્યા મુજબ) અને નેશનલ પ્લાન ઓફ ચિલ્ડ્રન એક્શન ફોર ચિલ્ડ્રન,૨૦૧૬ એ બાળ કલ્યાણ અને સંરક્ષણનું નીતિ માળખું નિર્ધારિત કર્યું છે. ભારતની સંસદે બાળકોના સર્વ શ્રેષ્ઠ હિતોને ધ્યાને લઈ જુવેનાઈલ જસ્ટિસ (કેર એન્ડ પ્રોટેક્શન ઓફ ચિલ્ડ્રન) એક્ટ, 2015, પ્રોટેક્શન ઓફ ચિલ્ડ્રન ફ્રોમ સેક્સુઅલ એબ્યુઝ (POCSO) એક્ટ, 2012, કમિશન્સ ફોર પ્રોટેક્શન ઓફ ચાઈલ્ડ રાઈટ્સ એક્ટ, 2005, પ્રોહિબિશન ઓફ ચાઈલ્ડ મેરેજ એક્ટ, 2006 અને રાઈટ ટુ એજ્યુકેશન એક્ટ, 2009 જેવા સીમા ચિહ્નરૂપ કાયદાઓ પસાર કર્યા છે. ભારતે દેશમાં કિશોર ન્યાય પ્રણાલીના વ્યવસ્થિત વિકાસ અને મજબૂતીકરણને આદેશાત્મક બનાવતી સંયુક્ત રાષ્ટ્ર બાળ અધિકાર અધિવેશન અને દત્તક બાળકો પર હેગ અધિવેશન જેવી મહત્વની આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિઓ પર પણ હસ્તાક્ષર કર્યા છે.
મિશન વાત્સલ્ય એ ઉન્નત વિકાસના લક્ષ્યો સાથે સંરેખિત વિકાસ અને બાળ સુરક્ષાની અગ્રતાઓ હાંસલ કરવાનો દિશાનિર્દેશ કરે છે. તે બાળ અધિકારોની હિમાયત અને 'કોઈ બાળક પાછળ ન રહી જાય' ના આદર્શ સાથે તેની કાળજી અને સુરક્ષા પ્રણાલીની જાગૃતિ પર ભાર મૂકે છે. કિશોર ન્યાય (બાળ સંભાળ અને સુરક્ષા) અધિનિયમ, ૨૦૧૫ ની જોગવાઈઓ અને જાતીય અપરાધોથી બાળકોની સુરક્ષા અધિનિયમ, ૨૦૧૨ મિશનના અમલીકરણનું મૂળભૂત માળખું બનાવે છે. વર્ષ ૨૦૦૯-૧૦ પહેલા, મંત્રાલય ત્રણ યોજનાઓનો અમલ કરી રહ્યું હતું, જેમ કે- .
- (૧) કાળજી અને રક્ષણની જરૂરિયાતવાળા અને કાયદા સાથે સંઘર્ષમાં આવતા બાળકોના ન્યાય માટેના કાર્યક્રમો.
- (૨) CISS ચિલ્ડ્રન ઇન સ્ટ્રીટ સિચવેશન બાળકો અંગેનો કાર્યક્રમ
- (૩) બાળ ગૃહો (શિશુ ઘર) માટે સહાયની યોજના.
આ ત્રણેય યોજનાઓ સંકલિત બાળ સુરક્ષા યોજના (ICPS) તરીકે ઓળખાતી એક કેન્દ્રીય પ્રાયોજિત યોજનામાં સમાવવામાં આવી હતી.૨૦૦૯-૧૦ થી ICPS યોજનાનો અમલ મંત્રાલય કરતું હતું. ત્યારબાદ ૨૦૧૭ માં આ યોજનાનું નામ બદલીને 'બાળ સુરક્ષા સેવાઓ' યોજના રાખવામાં આવ્યું હતું.હવે CPS યોજના ૨૦૨૧-૨૨ થી મિશન વાત્સલ્ય હેઠળ ચલાવવામાં આવી રહી છે. વધુ માહિતી માટે...